Dân chủ trong giáo dục
Cách đây 30 năm, vào ngày 28/9/1982, Hội đồng Bộ
trưởng (nay là Chính phủ) đã ban hành quyết định số 167-HĐBT, ấn định ngày
20/11 hằng năm là "Ngày nhà giáo Việt Nam". Cũng có người vẫn gọi nó
theo cái tên có xuất xứ từ trước đó, là “Ngày Quốc tế Hiến chương các nhà
giáo”, được xác lập từ năm 1958 tại một cuộc họp của Liên hiệp Quốc tế Các Công
đoàn giáo dục.
Cho dù gọi bằng tên nào, thì 20/11 vẫn được xem như một ngày
lễ dành riêng cho các giáo viên Việt Nam, một ngày để học sinh-sinh viên, các
bậc cha mẹ, tất cả những người đi học nói chung, bày tỏ lòng biết ơn và tinh
thần tôn sư trọng đạo đến những thầy cô giáo mến thương của mình.
Như vậy, có lẽ sẽ là một điều hơi lạ khi nhân ngày 20/11,
chúng ta lại đặt ra vấn đề “dân chủ trong giáo dục”. Khái niệm dân chủ trong
giáo dục không bao gồm “bầu cử tự do”, “đa nguyên”, “tam quyền phân lập”… như
trong chính trị, nhưng chắc chắn nó cũng có những hàm ý liên quan đến “quyền”,
đến sự tự do, bình đẳng của người học trong quan hệ với người dạy. Liệu dân chủ
trong giáo dục có đi ngược với truyền thống tôn sư trọng đạo của người Việt Nam
không?
Để có câu trả lời, trước hết phải xác định dân chủ trong
giáo dục nghĩa là gì. Nó nghĩa là “tự trị”, “tự quyết”: Bất kỳ khi nào có thể,
người học phải được hướng dẫn để học hoặc tự học vì mục đích của mình, vì những
mục tiêu do chính mình đặt ra. Nó nghĩa là “đa nguyên”, “đa dạng tinh thần”:
Chương trình, nội dung đào tạo không nhằm tạo ra hàng trăm, hàng nghìn con
người cùng một phương pháp suy nghĩ và làm việc, mà trái lại, phải kích thích
sự sáng tạo và năng lực đặc thù của mỗi người. Nó nghĩa là “công khai, minh
bạch”: Mọi người đều có thể tự do tham gia hoặc ra khỏi hệ thống giáo dục – như
thể đó là một thị trường cạnh tranh hoàn hảo vậy – và mọi thông tin trong cái thị
trường này đều phải được công khai, hay nói cách khác: không nhạy cảm.
Dân chủ trong giáo dục còn có nghĩa là “tương tác”, tức
tương tác giữa trường học với chính quyền, doanh nghiệp, xã hội dân sự, tóm lại
là với cả cộng đồng. Điều đó khiến cho kiến thức của người học luôn luôn được
cập nhật và mở rộng, theo kịp với thực tiễn cuộc sống.
Với những đặc điểm ấy, một nền giáo dục dân chủ không hề
triệt tiêu tinh thần tôn sư trọng đạo. Trên bình diện cá nhân, một người thầy
có khuynh hướng yêu chuộng dân chủ sẽ tạo điều kiện cho các học trò mình thực
hiện được bốn nguyên tắc trên để trở thành một con người sáng tạo, năng động,
gắn kết với cộng đồng.
Internet – người thầy vĩ đại
Căn cứ vào các tiêu chí “dân chủ trong giáo dục” nêu trên,
thì chúng ta có thể thấy rằng đang có một “người thầy” dân chủ như thế góp mặt
trong hệ thống giáo dục của Việt Nam . Đó là… mạng Internet.
Với Internet, 24 triệu người sử dụng mạng ở Việt Nam
(trong đó một tỷ lệ rất cao là thanh niên) có thể tự do tiếp cận bất kỳ nội
dung nào mình quan tâm. Họ được toàn quyền quyết định vào mạng để chơi game,
xem phim online, hay để tự học, tự nghiên cứu, bổ sung kiến thức cho mình và
chia sẻ với bạn bè. Họ cũng có thể truy cập cả những nội dung mà vì những lý do
khác nhau, chưa hoặc không xuất hiện công khai trong chương trình học ở nhà
trường. Với ý nghĩa đó, Internet kích thích sự tìm tòi và phản biện trong bản
thân mỗi học sinh-sinh viên, và thậm chí quay trở lại tạo sức ép với chính
người đi dạy: Người viết bài này từng nghe kể chuyện một giáo viên trẻ, dạy sử
ở cấp phổ thông trung học, nói rằng lâu nay cô phải duy trì cập nhật giáo án
thường xuyên và chuẩn bị kỹ bài giảng trước khi lên lớp, vì đã có những học sinh
vào mạng tìm hiểu thêm thông tin ngoài phần cô dạy, chưa kể các em còn có xu
hướng “kiểm tra” xem cô dạy có gì… khác Internet không.
Internet là như thế: rộng mở, công khai, thúc đẩy dân chủ và
đương nhiên, tạo ra cả những sức ép khiến người ta phải cảm thấy ức chế, phải
nỗ lực mà vươn lên không ngừng. Ngày 20/11, giữ truyền thống tôn sư trọng đạo
và biết ơn các thế hệ thầy cô, nhưng có lẽ chúng ta cũng nên đặt thêm một bông
hoa hồng bên bàn phím chiếc máy tính của ta, và nghĩ đến những gì chúng ta đã và
đang được hưởng từ Internet – người thầy cổ súy dân chủ.
