Dưới đây là bài viết thứ tư trong loạt
bài “Nói với mình và các bạn: Vẻ đẹp của chính trị”. Mục đích mà loạt bài hướng
tới là góp phần giúp độc giả, nhất là các bạn trẻ, hiểu hơn về chính trị, về sự
tham gia, về tự do ngôn luận và sự phân biệt giữa tự do ngôn luận với xúc phạm
người khác, về hiến pháp, quyền lập hiến và quyền tẩy chay hiến pháp, bất tuân dân sự.
Còn mục đích của bài thứ tư, thứ năm là trả lời một cách cụ thể câu hỏi:
Trên lý thuyết, tham gia chính trị là làm gì?; và liên hệ nó với những câu chuyện
trong thực tiễn ở Việt Nam cũng như thế giới.
Phạm Đoan Trang
* * *
Kỳ 4
VẬN ĐỘNG HÀNH LANG, THÀNH LẬP ĐẢNG...
Với cách hiểu
chính trị là “quá trình ra quyết định và thực thi quyết định đó trong một nhóm,
một cộng đồng, một xã hội, một quốc gia”, hoạt động chính trị, theo nghĩa rộng,
là tất cả những gì bạn làm để tạo áp lực lên một cá nhân, một cơ quan, một tổ
chức, nhằm thuyết phục họ hành động như ý bạn muốn. Còn theo nghĩa hẹp, hoạt động
chính trị là công việc của những người làm chính trị như một nghề để sống; tuy
nhiên, chúng ta sẽ bàn đến các chính trị gia chuyên nghiệp trong một kỳ khác của
loạt bài này.
Trở lại với
cách hiểu hoạt động chính trị là tất cả những gì bạn làm để thuyết phục cá
nhân, cơ quan, tổ chức, bạn thấy ngay là nó quá rộng: Từ việc nhỏ như vận động
cả công ty đặt điều hòa nhiệt độ ở mức trên 25 độ C, cho đến việc lớn hơn như
làm thế nào để GS-TS. Nguyễn Minh Thuyết tiếp tục làm đại biểu quốc hội thêm một
khóa thứ ba, trong khóa này dứt khoát phải làm sao để bác ấy thúc đẩy vấn đề bảo
vệ môi trường và xử lý dứt điểm chuyện vệ sinh an toàn thực phẩm… cái gì cũng
là hoạt động chính trị cả.
Quá rộng, quá
nhiều và bao trùm, nhưng bạn đừng “ngộp thở” vội, vì chúng ta sẽ phân loại các
hoạt động chính trị ngay bây giờ (1). Về
cơ bản, có các hình thức hoạt động chính trị như sau: vận động; hoạt động đảng
phái; làm truyền thông; khiếu kiện; biểu tình; đình công; tẩy chay; bất tuân
dân sự; bạo động, ám sát. (Bạn có thể thấy hình thức cuối cùng, “bạo động, ám
sát”, là đầy màu sắc bạo lực, vô luật, vô chính phủ. Đúng vậy, nhưng chúng vẫn
cứ là hoạt động chính trị và vì thế vẫn sẽ được liệt kê ở đây.)
Vận động
Vài năm gần
đây, trong ngôn ngữ chính trị của Việt Nam xuất hiện một số từ mới như “vận động
hành lang”, “vận động chính sách”, dịch từ tiếng Anh “lobby” và “policy
advocacy”, gọi chung là “vận động”. Đó là việc một cá nhân, hoặc một nhóm lợi
ích có tổ chức, tác động lên quá trình hoạch định chính sách để chính sách được
ban hành theo ý họ, bằng cách gặp gỡ trao đổi, thuyết phục, hối lộ, đe dọa người
làm chính sách. Ví dụ bạn mời sếp đi nhậu, hoặc đến nhà sếp biếu vợ sếp mảnh
khăn kết hợp với cái phong bì, để nhờ sếp hạ thấp tiêu chuẩn cho chức vụ trưởng/phó
phòng… đều là vận động cả.
Trên bình diện
quốc gia, người làm chính sách có thể là quan chức chính phủ, dân biểu (nghị
sĩ, ở ta gọi là “đại biểu quốc hội”), và cả tòa án. Riêng ở Việt Nam, “đối tượng”
làm chính sách bao gồm một lực lượng tối quan trọng là lãnh đạo các cơ quan Đảng,
từ Trung ương đến địa phương.
Vận động,
theo nghĩa nguyên thủy của nó, là một hoạt động chính đáng, hợp pháp và cần thiết.
Tuy nhiên, điều kiện tiên quyết để nó chính đáng, hợp pháp, là vận động phải đảm
bảo công khai, minh bạch – mà công khai, minh bạch những gì, hình thức vận động
cụ thể như thế nào, thì do luật pháp quy định. Ví dụ, công chúng có quyền biết
là nhóm lợi ích nào đang ủng hộ và tác động để dự án Đường sắt cao tốc Bắc-Nam
được thông qua, nhóm lợi ích nào đứng sau chủ trương khai thác bauxite Tây
Nguyên… Thậm chí luật còn phải quy định rõ: Đưa bao nhiêu tiền thì là hợp lý và
chấp nhận được?
Nếu không có
luật, không có sự công khai minh bạch, thì vận động sẽ trở thành “đi đêm”, “hối
lộ”, “móc ngoặc”, “tham nhũng chính sách” như ở Việt Nam.
Về phần mình,
nếu bạn (hoặc nhóm lợi ích của bạn, nếu có) muốn vận động thành công thì điều
kiện tiên quyết là bạn phải có khả năng “tiếp cận đối tượng hoạch định chính
sách” hoặc phải biết sử dụng người có khả năng làm việc đó. Tóm lại là biết “đi
đúng cửa” – chuyện này thì ở nước nào cũng vậy.
Hoạt động đảng phái
Vận động là
hình thức hoạt động chính trị mà một cá nhân – như bạn – cũng có thể làm. Nhưng
tất nhiên, nó sẽ hiệu quả hơn nếu bạn có tổ chức. Giống như khi bạn muốn tất cả
các cơ quan, công sở, đều thực hiện phong trào “trên 25 độ C”, thì bạn nên huy
động thêm một số người cùng nghĩ như bạn vào việc thuyết phục, hoặc bạn phải
lôi kéo được một tổ chức nào đó có liên quan, ví dụ một NGO (2), một cơ quan báo
chí, một kênh truyền hình về môi trường, cùng tham gia ủng hộ/ bảo trợ/ tài trợ
cho bạn. Một tiếng nói đơn lẻ khó mà có sức mạnh như nhiều tiếng nói cùng kết hợp
một cách có tổ chức.
Cho nên hoạt
động chính trị gắn với tổ chức, đảng phái là vì thế. Để hiệu quả, bạn sẽ phải
hoặc là thành lập một tổ chức/ chính đảng mới; hoặc gia nhập một tổ chức/ chính
đảng có sẵn; hoặc bố trí, chỉ định nhân sự vào một tổ chức/ chính đảng nào đó có
ảnh hưởng quyết định chính sách (hiểu nôm na là “cài cắm người”).
Việc đoàn kết,
tập hợp lại là điều đương nhiên để có thể thực hiện một mục đích chung, chẳng hạn
để tiếng nói của mình được lắng nghe; vậy nên nó đã trở thành một trong các quyền
con người căn bản, ngôn ngữ chính trị gọi là “quyền lập hội” (bao gồm cả thành
lập đảng phái). Định nghĩa một cách đầy đủ hơn: Quyền lập hội (freedom of association) là quyền của mỗi
cá nhân được hợp tác cùng các cá nhân khác trong việc lên tiếng, thúc đẩy, theo
đuổi và bảo vệ một/những lợi ích chung của họ. Quyền này đôi khi cũng được gọi
là quyền tụ tập (freedom of assembly, freedom to assemble).
Như vậy, bạn
có thể thấy khiếu kiện tập thể, biểu tình, thành lập đảng mới, đều là thực hiện
quyền tự do tụ tập/ quyền tự do lập hội của mình. Và chắc rằng đến đây thì bạn
cũng đã hiểu vì sao luật về hội của Việt Nam mãi vẫn chưa được thông qua, sau ít
nhất 16 lần dự thảo (tính đến năm 2010); vì sao Nhà nước lại ra Nghị định 38
xử phạt hành chính các hành vi tụ tập đông người; vì sao nước ta bao lâu nay chẳng có đảng nào khác ngoài Đảng Cộng sản Việt Nam cầm quyền...
Bạn cũng có
thể tự hỏi: Vậy nếu là người dân thấp cổ bé họng, không có khả năng tiếp cận
nhà làm chính sách để mà lobby, cũng không được kết hợp với những người khác,
không được “có tổ chức” đứng sau lưng, thì còn biết làm cách nào để lên tiếng,
để nguyện vọng của mình được lắng nghe và thực hiện đây?
Trong thời đại
Internet, công nghệ Web 2.0 (chứ không phải Đảng và Nhà nước ta) đã đem đến một
cách mới cho người dân lên tiếng. Cách đó đã được sử dụng và mang lại hiệu quả
nhất định trong nhiều sự kiện chính trị vài năm trở lại đây, và các blogger,
Facebooker gọi nó là “làm truyền thông”. Và bạn biết không, đó cũng chính là một
hình thức hoạt động chính trị.
(1) Cách phân loại này dựa trên một số
lý thuyết về khoa học chính trị, đặc biệt là của nhà chính trị học người Mỹ
Austin Ranney, cùng với nhìn nhận của tôi về thực tế ở Việt Nam.
(2) NGO, viết tắt của cụm từ tiếng Anh non-governmental organization, nghĩa là tổ chức phi chính phủ.
Kỳ 1: Chính trị ảnh hưởng đến tất cả chúng ta