Dưới đây là bài viết thứ 8 trong loạt
bài “Nói với mình và các bạn: Vẻ đẹp của chính trị”. Ở bài trước, chúng ta đã nói rằng biểu
tình, đình công là hình thức hoạt động chính trị có hiệu quả đối với những người
tham gia, ở chỗ nó tác động mạnh tới cộng đồng, nó gây chú ý và khiến người biểu
tình (hoặc đình công) có thể tạo sức ép chính trị. Nhưng đối với những người
khác, biểu tình không thể không gây thiệt hại, nhẹ nhất cũng gây khó chịu.
Nói cách khác, ở Việt Nam, nó còn gây
tranh cãi, ít nhất là cũng có một số người dân hiện nay căm ghét nó – con số
này không hề nhỏ. Vì sao?
Phạm Đoan Trang
* * *
Kỳ 8
BIỂU TÌNH, ĐÌNH CÔNG TRONG VĂN HOÁ
CHÍNH TRỊ VIỆT NAM
Mùa đông năm
2008, nhà báo Nguyễn Hoàng Linh (Tổng Biên tập tờ Nhịp Cầu Thế Giới của cộng đồng
người Việt ở Hungary) chuẩn bị rời Budapest về Hà Nội nghỉ Giáng sinh. Vé máy bay
đã mua, đồ đạc đã đóng gói, đã hẹn hò đầy đủ với người thân, bạn bè ở Việt Nam,
nhưng sát ngày khởi hành, ông Linh sững sờ trước nguy cơ không đi được: Toàn bộ
nhân viên Sân bay Quốc tế Budapest, giới tài xế xe buýt của Công ty Giao thông
Công cộng Budapest BKV, phối hợp cùng ngành đường sắt, đang tổng đình công đòi
tăng lương. Giao thông cả nước bị đình trệ. Hành khách và hành lý đều vạ vật,
ngổn ngang trên sân bay.
Ông Linh gọi
điện về Việt Nam báo rằng chuyến bay có thể bị hoãn vô thời hạn. Người thân, bạn
bè của ông nghe tin, ai cũng bực bội “cái bọn đình công”: Ích kỷ, nhỏ nhen, lợi
dụng đúng thời điểm mùa Giáng sinh, nhu cầu đi lại của nhân dân đang cao, để
đình công, thật hãm tài.
Điều kỳ lạ là
chính những người trong cuộc – dân Hungary và du khách ngoại quốc, “nạn nhân”
trực tiếp của cuộc đình công – thì lại rất chịu đựng và không có ý kiến gì đặc
biệt. Nhà báo Nguyễn Hoàng Linh tìm hiểu và thấy tuyệt nhiên không thấy ai có
thái độ cáu kỉnh, trách móc. Thậm chí mọi người còn tỏ ra thông cảm với giới nhân
viên đình công và ai cũng nhất trí là phải có sự phối hợp giữa sân bay, xe buýt
với đường sắt, sao cho… thiệt hại lên đến mức cao nhất, bởi có vậy mới mong Chính
phủ Hungary lùi bước trước các nghiệp đoàn.
Hành khách bị kẹt trên Sân bay Quốc tế Budapest, tháng 12/2008. (Ảnh: Nguyễn Hoàng Linh)
Vì sao khác biệt?
Điều gì làm
nên sự khác biệt giữa thái độ của người Việt Nam và người Hungary trước biểu
tình và/hoặc đình công? Có thể đến lúc này bạn đã nhìn ra nguyên nhân rồi: Đó
là sự khác biệt trong văn hoá chính trị của hai nước.
Các nhà khoa
học định nghĩa văn hoá chính trị là “tập hợp các thái độ, giá trị, tình cảm,
thông tin và kỹ năng về / liên quan đến chính trị của người dân trong một xã hội”,
văn hoá chính trị “tạo nên môi trường tâm lý - xã hội, nơi diễn ra các xung đột
chính trị, nơi người ta ban hành chính sách”.
Để dễ hiểu, bạn
có thể hình dung văn hoá chính trị gồm hai thành tố căn bản: nhận thức chính trị
(hiểu biết của người dân về chính trị) và tình cảm chính trị (cảm xúc, sở
thích, yêu/ghét liên quan đến chính trị).
Đương nhiên
là nhận thức chính trị và tình cảm chính trị của người dân mỗi nước mỗi khác. Nói
về nhận thức chính trị, nếu bạn hỏi một người Mỹ xem Tổng thống Mỹ sống và làm
việc ở đâu, nhiều khả năng ông/bà ta sẽ trả lời đúng, là Nhà Trắng. Còn nếu bạn
hỏi ông bác và bà dì của bạn xem Chủ tịch nước CHXHCN Việt Nam sống và làm việc
ở đâu, có khi bác và dì bạn mỗi người sẽ có một câu trả lời khác nhau, và ta chẳng
biết câu nào đúng.
Nói như vậy,
không có nghĩa là tác giả bài viết này cho rằng dân Mỹ nhận thức chính trị cao
hơn dân Việt Nam, bởi vì một câu hỏi và câu trả lời khó nói lên được gì. Ngoài
ra, giả sử có nghĩ thế thật, tác giả cũng không dám nói, vì… sợ cái thành tố thứ
hai trong văn hoá chính trị, là tình cảm chính trị.
Về tình cảm
chính trị cũng vậy, nó rất đa dạng. Ngay trong cùng một nước Mỹ, tại cùng một
thời điểm, có người xem việc Mỹ phát động chiến tranh chống khủng bố, bắt đầu từ
Afghanistan (năm 2001), là cần thiết, nên làm, đáng ủng hộ; ngược lại, có người
thì căm ghét, phản đối. Tuy nhiên, cũng có những tình cảm chung của cả một cộng
đồng, trên cơ sở những giá trị chung, hay là những quan niệm chung về cái tốt,
cái xấu. Ví dụ ta có thể tin rằng đại đa số người Mỹ thích sự độc lập, thích
quan niệm rằng dân chủ thì lành mạnh hơn là độc tài. Tình cảm ấy của họ dựa
trên một giá trị chung mà họ đề cao, là tự do.
Tương tự, đại
đa số người Việt Nam, nếu được khảo sát, sẽ nói rằng họ có thiện cảm với nước Lào
hơn với Trung Quốc, mặc dù trên thực tế có thể họ chẳng biết nhiều về Lào, hoặc
biết về Lào ít hơn về Trung Quốc. Vì một trong các giá trị chung của dân Việt
Nam hiện nay có lẽ là tinh thần dân tộc chủ nghĩa (nationalism). Chúng ta tin rằng nationalism là một phẩm chất tốt đẹp, ngược với ở châu Âu,
nơi nó lại đang bị coi là xấu, tiêu cực.
Và, tình cảm
chính trị có thể khiến cho nhiều bạn đọc Việt Nam “ném đá” một tác giả nào đó
ngay tắp lự nếu hắn dám nói rằng dân Mỹ nhận thức chính trị cao hơn dân Việt
Nam.
Vì chúng ta thuộc về văn hoá chính trị
Việt Nam…
Văn hoá chính
trị - gồm nhận thức chính trị và tình cảm chính trị - là cái tạo nên sự khác biệt
trong thái độ của một xã hội, một cộng đồng nào đó đối với biểu tình, đình
công, và các hoạt động chính trị khác như thành lập đảng phái, vận động, kiện tụng,
làm truyền thông, v.v.
Văn hoá chính
trị là cái khiến cho, sau khi ba sinh viên Đại học Luật TP.HCM ra tuyên bố kêu
gọi “công lý cho Đoàn Văn Vươn”, những người ra mặt phản đối họ nhất lại chính là…
Đoàn trường. Và khi họ đòi Đoàn trường xin lỗi, nếu không sẽ kiện, một số “luật
gia, luật sư tương lai”, bạn của họ, đã mở một chiến dịch công kích họ, thành lập
cả “Hội những người bảo vệ hình ảnh của sinh viên Luật”. Nếu ở một nền văn hoá
chính trị khác, với nhận thức chính trị khác, có lẽ các “luật gia, luật sư
tương lai” đó phải phấn khởi khi có một vụ kiện như thế, và hơn ai hết, phải ủng
hộ việc đồng nghiệp, đồng môn của mình làm.
Văn hoá chính
trị là cái khiến cho một số người dân, khi ra công viên Nghĩa Đô ở Hà Nội sáng
chủ nhật 5/5/2013 để tham gia “dã ngoại nhân quyền”, phải đối diện với ánh nhìn
thiếu thiện cảm của những người khác. Và đây là một comment thể hiện tình cảm
chính trị của nhiều người Việt Nam với “đám biểu tình”: “Họ đứng nói chán họ đi
một vòng hồ, họ nói chán chẳng có ai nghe nên họ chuyển sang nói bằng loa nhưng
cũng chẳng có ai quan tâm, nên họ về. Cả công viên bao nhiêu người qua lại chơi
đùa, có ai để ý họ đâu? Người ta vẫn cứ chơi, hai quả đồi vẫn đông tấp nập mà”.
Đến đây câu hỏi
đặt ra là: Vậy, có văn hoá chính trị tốt, văn hoá chính trị xấu không? Trả lời:
Điều chắc chắn là văn hoá chính trị mỗi nơi mỗi khác, và thật khó tuyên bố cụ
thể văn hoá chính trị nước này thì tốt, nước kia thì xấu. Thế nhưng, cũng có những
giá trị chung, những giá trị phổ quát, mà nếu đã coi mình thuộc về nhân loại tiến
bộ thì chúng ta sẽ tự nhiên thừa nhận, ví dụ những quyền căn bản của con người.
Chúng ta khó có thể chấp nhận một xã hội nơi phụ nữ ngoại tình bị ném đá đến chết,
người đồng tính bị xử tử, rồi ta bảo rằng “vì luật pháp, vì văn hoá chính trị của
họ là như thế, tốt xấu kệ họ, nói chung đều đáng tôn trọng cả”.
Người viết
xin để bạn đọc tuỳ ý đánh giá xem văn hoá chính trị Việt Nam hay dở thế nào.
Còn về phong trào đình công ở Hungary tháng 12/2008, sau nhiều ngày giao thông
bị tê liệt, Chính phủ Hungary và các nghiệp đoàn của bên đình công đã đạt được
thỏa thuận vào phút cuối với sự nhượng bộ của chính quyền. Và nhà báo Nguyễn
Hoàng Linh về Việt Nam, mang theo một trải nghiệm hồi hộp và thú vị về "bất
tuân dân sự".
Kỳ sau: Mặt trái của biểu tình
