''Ông
Lê Lương Minh, người đảm nhiệm chức vụ Tổng Thư ký
ASEAN từ năm ngoái, chẳng làm được gì hơn là gây thất
vọng, bởi vì từ rất nhiều góc độ, ông đã bộc lộ
rõ những bất cập của ASEAN hiện nay... Campuchia, Lào,
Việt Nam và Myanmar ít có quan chức nào có khả năng tham
gia đầy đủ vào các cuộc hội nghị tổ chức bằng
tiếng Anh. Nước khá nhất trong số này, Việt Nam, dùng
tiền ngân sách để đào tạo ra một thế hệ các nhà
ngoại giao như ông Minh'' (trích bài viết trên một tờ
báo trong khu vực).
Căn
cứ vào quy mô dân số, ASEAN là một khu vực lớn và có
khả năng gây ảnh hưởng trên thế giới. Chẳng hạn,
Indonesia với 237 triệu người, đang đứng thứ tư thế
giới, chỉ sau Trung Quốc, Ấn Độ và Mỹ. Philippines
khoảng 100 triệu, Việt Nam 92 triệu, cũng là hạng cao (12
và 14). Nhìn tổng thể, hơn 600 triệu dân ASEAN chiếm 8,8%
dân số toàn cầu. Tỷ lệ này không cao, nhưng so với các
khu vực khác là đáng kể. (Để bạn so sánh: Trung Quốc,
với 1,3 tỷ người, chiếm khoảng 20-25% dân số cả hành
tinh).
Nếu
ASEAN ''nhất thể hóa'' để trở thành một nền kinh tế
thì đó sẽ là nền kinh tế lớn thứ 8.
Phần
lớn các nước ASEAN nằm trong hoặc tiếp giáp với Biển
Đông, một khu vực có tầm quan trọng đặc biệt về địa
chính trị, địa chiến lược. Ví dụ, mỗi năm, một phần ba lượng dầu thô và hơn một nửa lượng khí thiên nhiên hóa lỏng (LNG) được vận chuyển qua nơi đây.
Dù vậy, khối ASEAN chưa bao giờ thể hiện được vai trò, sức mạnh nào đáng kể trong các vấn đề quốc tế, thậm chí kể cả vấn đề của chính khu vực. Dưới đây là bài viết của Maria A. Ressa, nhà báo, nhà phân tích người Philippines, nhận xét về Tổng Thư ký ASEAN Lê Lương Minh và sự yếu kém về lãnh đạo của tổ chức này. Bài viết được thực hiện tại Canberra, đăng ngày 24/3/2014 trên trang mạng Rappler.com (Philippines).
Lượng dầu thô chuyên chở qua Biển Đông mỗi năm.
Nguồn: U.S. Energy Information Administration
Lượng khí thiên nhiên hóa lỏng (LNG) vận chuyển qua Biển Đông mỗi năm.
Nguồn: U.S. Energy Administration
ASEAN:
LÃNH ĐẠO KÉM?
- Maria A. Ressa -
Thủ
đô Canberra của Úc. Một hội trường kín người –
những cử tọa ham hiểu biết, dịu dàng một cách đáng
ngạc nhiên, ở Đại học Quốc gia Australia. Họ đang tìm
một lý do để có thể thấy phấn khởi về Hiệp hội
Các Quốc gia Đông Nam Á (ASEAN), một tổ chức 10 thành
viên với dân số hơn 630 triệu, là đối tác thương mại
lớn thứ hai của Úc.
Tuy
nhiên, nhà ngoại giao chuyên nghiệp của Việt Nam, ông Lê
Lương Minh, người đảm nhiệm chức vụ Tổng Thư ký
ASEAN từ năm ngoái, chẳng làm được gì hơn là gây thất
vọng, bởi vì từ rất nhiều góc độ, ông đã bộc lộ
rõ những bất cập của ASEAN hiện nay.
Tổng
Thư ký ASEAN mở đầu bằng một bài diễn văn hầu như
không làm người đọc thấy hứng thú. Ông tập trung nói
về 6 cột trụ của ASEAN kể từ khi Hiệp hội được
thành lập (năm 1967) và dự án đầy tham vọng của nó –
tạo ra một liên kết kinh tế khu vực, gọi là Cộng đồng
Kinh tế ASEAN (AEC), dự kiến hình thành trước thời điểm
tháng 12/2015.
Có
ai đó hỏi ông Minh về căng thẳng giữa Úc và Indonesia –
nước thành viên lớn nhất ASEAN – về vấn đề người
tị nạn và về vụ Úc bị cáo buộc nghe lén điện thoại
của Indonesia, theo như tài liệu rò rỉ từ Cơ quan An ninh
Quốc gia Mỹ (NSA).
''Tôi
hy vọng các vấn đề song phương này có thể được giải
quyết một cách thân ái'' – ông Lê Lương Minh cho biết.
''Chúng tôi chưa thấy mối quan hệ song phương đó có
ảnh hưởng tiêu cực nào đối với quan hệ đối tác
ASEAN-Australia''.
Về
vấn đề gây tranh cãi nhất của ASEAN, là xung đột giữa
Trung Quốc và nhiều quốc gia ASEAN trên Biển Đông, ông
Minh nói: ''ASEAN giữ quan điểm cho rằng việc này cần
được giải quyết, nhưng chỉ có thể được giải
quyết, và chỉ nên được giải quyết, giữa các bên có
liên quan''.
(Bài
phát biểu của) Ông Minh an toàn, chán ngắt và quan liêu.
Những người trong cuộc nói rằng đó là chuyện may rủi,
khi mà chiếc ghế lãnh đạo luân phiên của ASEAN chuyển
từ một chính trị gia như cựu Bộ trưởng Ngoại giao
Thái Lan Surin Pitsuwan – người có khả năng thu hút sự
quan tâm của bên ngoài – sang một công chức sắp xếp
ngôi nhà ASEAN cho trật tự như ông Minh – nguyên Thứ
trưởng Ngoại giao Việt Nam. Từ năm 2004 đến năm 2011,
ông Minh là Trưởng Phái đoàn Đại diện Thường trực
Việt Nam tại Liên Hợp Quốc.
Thật
không may, ông lại cũng là nhà lãnh đạo ít có khả năng
làm lợi cho ASEAN nhất.
Thời
năng động
Thế
mà bây giờ lại đang là một thời kỳ thú vị và năng
động, khi một ASEAN tự do, nhất thể hóa có thể làm
đầu tư gia tăng đáng kể. Cũng có cơ hội để cho ASEAN
thể hiện năng lực lãnh đạo vốn rất cần thiết vào
cái thời quyền lực địa chính trị đang thay đổi như
thế này.
ASEAN
đang ở thời điểm bước ngoặt. Nó được hình thành
vào giai đoạn Mỹ đang thống trị toàn cầu, nhưng nay
thời thế đã khác, với quyền lực kinh tế chuyển về
Trung Quốc. Thay vì giữ một vai trò dẫn đạo, ASEAN có
nguy cơ trở thành chiến trường cho một cuộc chiến
tranh ủy nhiệm. (1)
Các
quốc gia như Philippines, Malaysia và Indonesia đều không
chuẩn bị tinh thần cho xung đột trực diện với Trung
Quốc, thậm chí không sẵn sàng cả cho việc đàm phán
với Trung Quốc về vấn đề Biển Đông. Nhiều nước
ASEAN quay qua Mỹ để tìm sự hỗ trợ về quốc phòng.
Cùng lúc đó, các nước nghèo hơn ở ASEAN như Campuchia,
Lào và Myanmar, đều đã trở nên phụ thuộc vào Trung
Quốc đến mức các nhà phân tích gọi họ là các ''nhà
nước khách hàng của Bắc Kinh''.
Điều
đó mở ra một cơ hội cho Úc – đối tác đàm phán đầu
tiên của ASEAN.
''ASEAN
có một vị trí đặc thù trong ngoại giao của Australia,
và đó là một vị thế tích cực'' – Thượng nghị sĩ
Brett Mason, Quốc vụ khanh phụ trách ngoại giao Australia,
nói. Ông thừa nhận, cấu trúc quyền lực của thế giới
toàn cầu hóa đang thay đổi, và Australia đang chuyển
hướng chú ý sang châu Á. ''Là một diễn đàn, ASEAN lẽ ra đã
có thể được tận dụng một cách sáng tạo hơn và đầy
đủ hơn. Nhưng tôi không nghĩ là nó (đến mức) chẳng có hiệu quả
gì''.
Tôi
đã viết về ASEAN từ năm 1987. Vào cuối những năm 1990,
tôi đã có mặt khi Campuchia, Lào, Việt Nam và Myanmar được
gia nhập hiệp hội này, tạo ra một tổ chức ba thứ
bậc, bởi vì mấy quốc gia đó tụt hậu rất xa so với
các thành viên ban đầu của ASEAN gồm Indonesia, Thái Lan,
Malaysia, Philippines, và hai quốc gia còn thịnh vượng hơn
thế nữa, là Brunei và Singapore.
Như
nhiều người châu Á khác, tôi đã từng hy vọng đối
thoại xây dựng sẽ là một cách khác để thúc đẩy cải
cách, và nó hiệu quả hơn cách đối đầu của phương
Tây. Nhưng nhiều thập kỷ trôi qua, đối thoại xây dựng
vẫn cứ là cái lý lẽ biện hộ cho sự yếu kém của
ASEAN.
Cải
cách ở Myanmar – trọng tâm của đối thoại xây dựng –
đã được thúc đẩy nhờ những nỗ lực từ bên trong
chứ hầu như chẳng có sự giúp đỡ nào từ ASEAN.
Trong
suốt cuộc khủng hoảng tài chính năm 1997 – bắt đầu
từ Thái Lan rồi lan sang Indonesia – các nước đã tìm
đến Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF) chứ không phải ASEAN.
Cũng
năm đó, khi khói bụi do cháy rừng ở Indonesia tràn ngập
các đô thị Malaysia và Singapore, ASEAN lại chứng tỏ là
họ không có khả năng hợp tác cùng nhau để ngăn chặn
sự cố xảy ra gần như thường niên đó, và sự cố ấy
cho đến nay vẫn là nỗi ám ảnh đối với khu vực.
Năm
1999, ASEAN bị chỉ trích vì đã không buộc được
Indonesia phải chịu trách nhiệm về chính sách tàn phá
Đông Timor. Khi đó, vai trò lãnh đạo rơi vào tay
Australia, họ đã làm nhiệm vụ dẫn đầu INTERFET, lực
lượng gìn giữ hòa bình quốc tế ngoài Liên Hợp Quốc.
Cuối
những năm 2000, dưới sức ép từ một số nước thành
viên, ASEAN xây dựng một cơ chế nhân quyền (2).
Cơ quan này đã gần như hoàn toàn im lặng trước tình
hình vi phạm nhân quyền ngay trong ASEAN, chẳng hạn như
tại Việt Nam hay tình cảnh người thiểu số Rohingyas ở
Myanmar.
Nguồn ảnh: Sống Mới (songmoi.vn)
Rạn
nứt về vấn đề Trung Quốc
Mối
quan hệ với Trung Quốc càng cho thấy rõ ràng những rạn
nứt bên trong ASEAN. Tại hội nghị thượng đỉnh hồi
tháng 7/2012 tại Campuchia, mâu thuẫn nổ ra công khai. Lần
đầu tiên trong lịch sử, các vị bộ trưởng ngoại giao
không thống nhất được với nhau về một tuyên bố
chung. Quan chức Philippines rời hội nghị. Các nước ASEAN
khác chỉ trích chủ nhà Campuchia chống lại lợi ích
ASEAN mà bênh vực Trung Quốc là đối tác thương mại lớn
nhất của Campuchia. Hai tháng sau, Campuchia tuyên bố nhận
thêm viện trợ 500 triệu USD từ Trung Quốc.
Quốc
gia lớn nhất kiêm thành viên sáng lập ASEAN là Indonesia
cố gắng dùng ngoại giao con thoi để vận động cho một
thỏa thuận chấp nhận được. Trong khi đó, ASEAN một
lần nữa thể hiện sự yếu kém về năng lực lãnh đạo.
Tuy
thế, giới chức Australia có vẻ vẫn lạc quan.
Ngày
19/3, Ngoại trưởng Úc tiếp Tổng Thư ký ASEAN Lê Lương
Minh nhân dịp kỷ niệm quan hệ đối tác 40 năm, mối
quan hệ mà theo bà, hiện đang đặt ưu tiên vào thương
mại, đầu tư, an ninh khu vực, giáo dục.
''Bang
giao giữa các chính phủ trên phương diện kinh tế, tài
chính thật sự thân thiết hơn nhiều so với cách đây
một thập kỷ'' – một quan chức ngoại giao cấp cao nói
với tôi. ''10 năm qua, việc xây dựng quan hệ ở cấp độ
thấp hơn chính trị, thấp hơn mức quan hệ chính thức
cao cấp, đã giúp cho mối bang giao của chúng ta chín chắn
hơn bất kỳ lúc nào trước đây''.
Vấn
đề nằm ở hai lĩnh vực: Thứ nhất, ASEAN ra quyết định
trên cơ sở đồng thuận, là điều rất khó đạt được
trong thế giới biến đổi quá nhanh ngày nay và trong một
tổ chức có chênh lệch rất lớn về phát triển, từ
Singapore tới Lào; thứ hai, khoảng cách đó dẫn đến
những khác biệt về kinh nghiệm và phong cách lãnh đạo.
Campuchia,
Lào, Việt Nam và Myanmar ít có quan chức nào có khả năng
tham gia đầy đủ vào các cuộc hội nghị tổ chức bằng
tiếng Anh. Nước khá nhất trong số này, Việt Nam, dùng
tiền ngân sách để đào tạo ra một thế hệ các nhà
ngoại giao như ông Minh.
Đồng
thuận không đủ
Dù
vậy, các kỹ năng cần thiết để đạt được sự đồng
thuân cũng không đủ để tạo niềm tin theo cách của
ASEAN, và các quan chức lãnh đạo cấp cao của ASEAN –
trừ một số rất ít ngoại lệ – đều không có được
sự thu hút hay vị thế để tổ chức những cuộc họp
cần thiết với nguyên thủ các quốc gia khác.
Để
xúc tiến có hiệu quả một nghị trình đầy tham vọng
là thiết lập thị trường chung, ASEAN phải đi nhanh hơn,
và lãnh đạo của nó phải nắm vai trò dẫn đầu –
không chỉ trong ASEAN mà còn giữa các đối tác đối
thoại và giới đầu tư tiềm năng.
''Mặc
dù có rất nhiều lời chỉ trích về ASEAN, xét trên
phương diện năng lực lãnh đạo, nhưng ASEAN là tất cả
những gì chúng ta phải hợp tác cùng'' – Tiến sĩ Sally
Wood, Đại học Deakin – nhận định. ''Tôi không biết
liệu ASEAN có bao giờ thật sự nghĩ rằng họ có thể
đạt được mức độ tập trung hóa đó. Có quá nhiều
lợi ích quốc gia mâu thuẫn trong khu vực, cho nên cực kỳ
khó để ASEAN có chung một tiếng nói''.
Tổng
Thư ký Lê Lương Minh đang cố gắng hoàn thành một đơn
đặt hàng khó khăn, và những người trong cuộc cho rằng
với kinh nghiệm của mình, ông Minh đang góp phần xây
dựng tổ chức từ trong hậu trường. Tại Đại học
Quốc gia Australia, ông Minh phát biểu, ông lạc quan nhận
thấy hội nhập kinh tế ASEAN – hứa hẹn tạo ra một
thị trường chung và một khu vực có tính cạnh tranh cao
– sẽ diễn ra theo đúng kế hoạch vào tháng 12/2015.
''ASEAN
đã thực hiện khoảng 80% các giải pháp'' – ông nói với
cử tọa ở Đại học Quốc gia Australia.
Không
phải ai cũng tán thành.
''Chúng
ta phải thực tế. Tôi không thể nghĩ điều đó sẽ diễn
ra'' – Giáo sư Andrew Walker, quyền Hiệu trưởng Đại học
Châu Á Thái Bình Dương, trực thuộc Đại học Quốc gia
Australia, cho biết.
''Ít
có khả năng AEC 2015 sẽ thành hiện thực'' – TS. Wood nói
thêm. ''Có lẽ điều đó không quan trọng, mà quan trọng
là ASEAN đang phấn đấu thực hiện mục tiêu ấy''.
---------------
(1)
Nguyên
văn: low-intensity proxy battlefield, nghĩa là chiến trường
cho một cuộc chiến tranh ủy nhiệm với cường độ
thấp, quy mô nhỏ hơn chiến tranh thông thường.
(2)
Năm
2008, Hiến chương ASEAN có hiệu lực. Điều 14 Hiến
chương xác định ASEAN sẽ thành lập một cơ quan nhân
quyền. Năm 2009, ASEAN thành lập Ủy ban Liên Chính phủ
ASEAN về Nhân quyền (AICHR).
