Tình
hình xung đột Nga-Ukraine và cuộc khủng hoảng chính trị
ở Crimea đang diễn tiến rất nhanh. Dường như nhiều
người Việt Nam đã bắt đầu lo sợ về một kịch bản
tương tự giữa Trung Quốc và Việt Nam. Trong khi đó,
chúng ta lại chưa có nhiều hiểu biết về câu chuyện
Nga-Ukraine, chưa nói đến chuyện rút ra ''bài học kinh
nghiệm'' và chuẩn bị cho Việt Nam khỏi rơi vào tình
cảnh Ukraine lúc này.
Bài
viết dưới đây trên trang Global Post (Mỹ) của tác giả
Sarah Dougherty, ngày 3/3/2014, là nhằm giúp bạn đọc nhanh
chóng có được một số kiến thức căn bản về bối
cảnh địa chính trị, lịch sử... của Crimea.
TÀI
LIỆU VỠ LÒNG ĐỂ BẠN HIỂU VỀ KHỦNG HOẢNG CRIMEA
- Sarah Dougherty -
Các
sự việc ở Crimea đang xảy ra rất nhanh, đến nỗi thật
khó mà bắt kịp tình hình. Đài Al Jazeera đã nói: ''Bán
đảo tự trị của Ukraine đã trở thành trung tâm chú ý
trong cuộc xung đột địa chính trị toàn cầu mới''. Chỉ
trong vài ngày qua:
-
Quân du kích thân Nga đã chiếm được cơ sở hạ tầng
chủ chốt;
-
Matxcơva đã ra lệnh can thiệp quân sự;
-
Kyiv đã huy động quân đội phòng vệ;
-
Các nhà lãnh đạo trên thế giới đã bắt đầu bàn về
hậu quả.
Đã
có nhiều phân tích xuất sắc về những gì đã và đang
xảy ra kể từ khi phong trào biểu tình Euromaidan đem đến
một chính thể mới ở Kyiv. (…) Nhưng ngay kể cả khi có
những bài phân tích ấy, bạn có thể vẫn thấy lúng
túng vì một số khái niệm. Do đó, sau đây sẽ là một
từ điển tra cứu nhanh để bạn có được một số
thông tin nền tảng.
Crimea
Crimea
là một bán đảo thuộc Ukraine, nằm ở Biển Đen và có
những mối liên hệ về địa lý, lịch sử, chính trị
với nước Nga. Nó cũng là điểm nóng xung đột giữa
Ukraine và Nga. Khu vực này là nơi sinh sống của khoảng 2
triệu dân: người Nga ở miền nam (chiếm 58%), người
Ukraine ở miền bắc (24%), và người Hồi giáo Tatar
(Tác-ta) ở miền trung (12%).
''Nga
vốn là thế lực thống trị ở Crimea trong suốt phần
lớn quãng thời gian 200 năm qua, kể từ khi họ thôn tính
khu vực vào năm 1783'' – BBC cho biết. Vào năm 1954, Crimea
được chuyển giao lại cho Ukraine – khi đó là một phần
của Liên Xô. Việc này bị một số người thuộc sắc
dân Nga xem như là ''một sai lầm lịch sử''.
Năm
2010 bầu cử tổng thống, dân chúng trong khu vực bỏ
phiếu ủng hộ nhiệt tình Viktor Yanukovych, và nhiều người
tin tưởng rằng vị tổng thống vừa bị phế truất này là
nạn nhân của một cuộc đảo chính bất hợp pháp. Trong
những ngày gần đây, phe biểu tình ủng hộ Matxcơva đã
tuần hành ở vài thành phố, kêu gọi Crimea tách khỏi
Ukraine và sáp nhập vào Nga. Matxcơva có khoảng 6.000 quân
đội đóng tại địa bàn, và theo báo cáo thì họ đã
''kiểm soát hoàn toàn các hoạt động'' trên bán đảo.
Địa
vị pháp lý của Crimea
Về
mặt pháp lý, Crimea là một phần của Ukraine, nhưng hưởng
quy chế bán tự trị, nghĩa là họ có thể bầu quốc hội
riêng và chỉ định thủ tướng riêng, đóng tại thủ
phủ Simferopol. Do vậy, tên chính thức của họ là Cộng
hòa Tự trị Crimea. Vào ngày 27/2 vừa qua, trong một phiên
họp diễn ra khi tòa nhà trụ sở đang bị các tay súng
đeo mặt nạ chiếm đóng, Quốc hội Crimea đã chỉ định
một nhà lãnh đạo không chính thức, thân Nga, là ông
Sergei Aksenov.
Crimea
không có quyền tiến hành chính sách đối ngoại riêng,
nhưng Aksenov tự xưng là ''tổng tư lệnh của toàn bộ
lực lượng vũ trang và cảnh sát'' ở Crimea, và yêu cầu
Nga giúp vãn hồi trật tự trong khu vực. Ngày 1/3, Quốc
hội Nga ra lệnh can thiệp quân sự vào Ukraine để bảo
vệ các lợi ích của Nga và những người nói tiếng Nga.
Ly
khai
Kể
từ khi khủng hoảng chính trị Euromaidan nổ ra, ngày càng
có nhiều yêu cầu đòi Crimea phải tách khỏi Ukraine, đặc
biệt trong cộng đồng sắc dân Nga, là những người phản
đối lãnh đạo mới của Kyiv. Có vài điều khiến cho
kịch bản ly khai này khả thi: sự hiện diện của quân
đội và các lực lượng bán vũ trang của Nga, những
tuyên bố công khai của chính quyền địa phương, và sự
ủng hộ rộng lớn của dư luận làm cơ sở hậu thuẫn.
Nhưng ngay cả đối với những người dân Crimea muốn ly
khai (và nhiều người không muốn), việc Crimea ly khai khỏi
Ukraine, trong khi củng cố các lực lượng chống Nga trên
phần còn lại của Ukraine, có thể làm khu vực bị cô
lập thêm trên phương diện kinh tế.
Michael
Hikari Cecire viết cho Eurasianet: ''Nhìn vào bức tranh tổng
thể, vở kịch địa chính trị ưa thích của Nga không
phải là gặm dần Crimea; mà là tái sáp nhập cả
nước Ukraine vào hệ thống Á-Âu của điện Kremlin''.
Người
Tatar ở Crimea
Cộng
đồng người Tatar Hồi giáo nói tiếng Turk ở Crimea –
những người dân bản địa đầu tiên trên bán đảo –
cấu thành khoảng 12% dân số. Họ ủng hộ lãnh đạo mới
ở Kyiv, và họ vẫn còn nhớ một lịch sử dài bị Nga
áp bức và dập tắt một cách đẫm máu mọi đề nghị
ly khai. Vào năm 1944, lãnh tụ Xô Viết Josef Stalin trục
xuất toàn bộ 200.000 người Tatar ở Crimea đến Trung Á, cho là họ đã hợp tác với Đức quốc xã; và tái
định cư người Nga vào những ngôi nhà của người
Tarta. Gần nửa số dân Tatar đã chết trong năm đầu tiên
bị ép lưu vong.
Khi
Liên Xô sụp đổ, hầu hết người dân Tatar trở về
Crimea và do là một sắc dân, họ giúp Crimea giành được
quyền tự trị lớn hơn ở Ukraine. Mặc dù cộng đồng
Tatar bị kẹt ở giữa trong xung đột quyền lực giữa
Matxcơva và Kyiv, nhưng không bên nào thừa nhận tình hình
này cũng như quyền của người Tatar.
Thủ
phủ Simferopol
Simferopol,
thủ đô hành chính của Crimea, là trung tâm của các cuộc
đối kháng giữa người ủng hộ Kyiv và người ủng hộ
Matxcơva. Tuần trước, mọi sự leo thang nhanh chóng khi
những người vũ trang nói tiếng Nga kiểm soát Quốc hội
và tổ hợp cơ quan hành chính của Crimea, sân bay, đồng
thời phong tỏa mọi con đường nối với thủ phủ
Simferopol. Ngày 2/3, người ta thấy hàng trăm lính Nga được
triển khai từ Sevastopol, thẳng tiến đến Simferopol. Tờ
Guardian đưa tin: ''Quân đội Nga đã bao vây ít nhất hai
căn cứ quân sự ở Crimea và đang kéo đến những căn cứ
khác để tiếp cận hoặc chiếm vũ khí'', trong đó có
cả căn cứ Perevalnoe, nằm cách Simferopol 20 km.
Thành
phố Sevastopol
Sevastopol,
thành phố cảng ở Crimea, có một căn cứ hải quân lớn
của Nga, nơi Hạm đội Biển Đen của Nga đóng quân và
do Nga thuê từ Ukraine. Nó giúp Nga phát huy ảnh hưởng
trên Biển Đen, phần phía đông Địa Trung Hải, các khu
vực Balkan và Trung Đông. Trong vài năm gần đây, Nga đã
sử dụng căn cứ này để tiến hành các chiến dịch ở
Gruzia, Lybia, Syria và Ấn Độ Dương.
Sevastopol
cũng là nơi đồn trú của Lực lượng Hải quân Ukraine,
một hạm đội 10 chiến hạm. Chỉ huy hải quân Ukraine,
Denys Berezovsky, người mới được chỉ định gần đây,
đang đối mặt với nguy cơ bị buộc tội phản quốc do
đã giao nộp trụ sở cho các lực lượng thân Nga. Có
khoảng 380.000 cư dân ở Sevastopol, bao gồm cả 15.000 công
chức Nga và binh sĩ nghỉ hưu. Mới đây, hội đồng thành
phố đã lập ra một thị trưởng mới là công dân Nga
Aleksei Chaliy, còn cảnh sát trưởng của thành phố thì
tuyên bố rằng các nhân viên cảnh sát sẽ không thực
hiện ''mệnh lệnh tội ác'' nào từ Kyiv.
Hạm
đội Biển Đen
Hạm
đội Biển Đen của Nga đón trụ sở tại căn cứ hải
quân Sevastopol, cùng với 15.000 lính hải quân Nga. Hạm đội
có vài chục chiến hạm, trong số đó nhiều chiến hạm
được đóng từ thời Xô Viết. Mark Galeotti đánh giá về
hạm đội này trên tờ Washington Post: ''Một tàu tuần
dương tên lửa dẫn đường, tên là Matxcơva, đã rất cũ
kỹ; một tuần dương hạm chiến đấu chống tàu ngầm –
cực kỳ lạc hậu; một tàu khu trục lớn và hai tàu khu
trục nhỏ, có vẻ linh hoạt hơn; tàu đổ bộ; và một
tàu ngầm tấn công chạy bằng diesel''. Theo các điều
khoản của hợp đồng cho Nga thuê địa điểm, mọi hoạt
động quân sự bên ngoài căn cứ đều phải được sự
cho phép của Ukraine. Tuy nhiên, mặc dù Matxcơva khẳng định
rằng Hạm đội Biển Đen tuân thủ hoàn toàn thỏa thuận
đó, nhưng theo tờ Guardian, hai chiến hạm Nga chống tàu
ngầm đã từng xuất hiện trên vịnh Sevastopol.
Hiệp
ước Kharkiv 2010
Hiệp
ước Kharkiv 2010 gia hạn cho Nga thuê căn cứ đến năm
2042. Hiệp ước do vị tổng thống mà hiện giờ đã bị
phế truất của Ukraine – ông Viktor Yanukovych – ký kết
để đổi lấy khí đốt giá rẻ từ Nga. Tờ Thời báo
Kinh doanh Quốc tế cho biết: ''Hiệp ước Kharkiv đã bị
những người Ukraine thân châu Âu phê phán nặng nề. Phe
đối lập hiện nay đã đe dọa hủy bỏ Hiệp ước
Kharkiv và trục xuất Hạm đội Biển Đen vào năm 2017''.
Bản
ghi nhớ Budapest 1994
''Bản
ghi nhớ Budapest về Bảo đảm An ninh'' là một thỏa thuận
ngoại giao, được ký kết giữa Ukraine, Nga, Mỹ và Anh
vào năm 1994. Theo bản ghi nhớ này, Ukraine đồng ý từ bỏ
kho vũ khí hạt nhân của họ – và đó là một phần
trong tiến trình dỡ bỏ vũ khí hạt nhân ở các nước
cộng hòa thuộc Liên Xô cũ. Đổi lại, ba quốc gia kia
cam kết tôn trọng chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ của
Ukraine. Theo Forbes, với hành vi xâm lược Crimea, ''Putin
đang phát tín hiệu cho thấy rằng mọi thỏa ước ký kết
trong giai đoạn Nga còn đang yếu, vào những năm 1990, là
vô giá trị và vô hiệu lực''.
Khối
Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương (NATO)
NATO
– một liên minh chính trị và quân sự gồm 28 nước
thành viên – đã tiến hành nhiều cuộc đàm phán khẩn
cấp, kéo dài, ở cấp cao, và đã đưa ra những phát biểu
mạnh mẽ về ''tình hình nghiêm trọng ở Ukraine''. Tổng
Thư ký NATO Anders Fogh Rasmussen lên án Nga đe dọa hòa bình
và an ninh ở châu Âu và vi phạm Hiến chương Liên Hợp
Quốc, đồng thời kêu gọi Nga ''không leo thang nữa''.
Do
Ukraine không phải thành viên NATO, cho nên Mỹ và châu Âu
không có nghĩa vụ và cũng không chắc sẽ can thiệp quân
sự. Thay vì thế, NATO nhấn mạnh vào một giải pháp
chính trị: ''Chúng tôi kêu gọi cả hai bên ngay lập tức
tìm ra một giải pháp hòa bình, thông qua đối thoại,
thông qua việc điều động các nhà quan sát quốc tế
dưới sự bảo trợ của Hội đồng Bảo an Liên Hợp
Quốc hoặc OSCE (Tổ chức An ninh và Hợp tác châu Âu)''.
G7
và G8
G7
bao gồm bộ trưởng tài chính của 7 quốc gia công nghiệp
hàng đầu: Mỹ, Nhật Bản, Pháp, Đức, Italy, Anh và
Canada. G8 là diễn đàn của chính phủ bảy nước G7, cộng
thêm Nga.
Các
nước đối tác của Nga trong G8 đã đình chỉ việc chuẩn
bị cho một hội nghị thượng đỉnh, mà theo kế hoạch
là sẽ diễn ra tại Sochi vào tháng 6 tới. Thay vì chuẩn
bị họp, họ ra một tuyên bố lên án hành động của
Nga và kêu gọi Nga ngồi vào bàn đàm phán trực tiếp, có
giới quan sát quốc tế hoặc trung gian hòa giải quốc tế,
thông qua Liên Hợp Quốc hoặc Tổ chức An ninh và Hợp
tác châu Âu.
Ngoại
trưởng Mỹ John Kerry phát biểu với chương trình Gặp gỡ
báo chí của NBC rằng, nếu Nga không rút quân khỏi
Ukraine, họ sẽ bị khai trừ khỏi G8 và có nguy cơ bị
trừng phạt kinh tế. ''Putin có thể sẽ bị phong tỏa tài sản, doanh nghiệp Mỹ có thể rút hoạt động kinh
doanh khỏi Nga, đồng rúp có thể bị rối loạn nhiều
hơn nữa''.
Nam
Ossetia và Abkhazia / Gruzia
Các
sự biến ở Crimea gợi nhớ đến năm 2008, hồi Nga gây
chiến với Gruzia xoay quanh hai vùng đất ly khai. Sau khi
Gruzia tiến hành một chiến dịch nhằm vào Nam Ossetia, Nga
đã triển khai quân đến Nam Ossetia và Abkhazia để bảo
vệ những người nói tiếng Nga. NATO từ chối can thiệp,
và xung đột chấm dứt nhờ vai trò trung gian hòa giải
của Pháp.
BBC
cho rằng lợi ích liên quan trong vụ Crimea này lớn hơn
nhiều: ''Matxcơva căm ghét cái mà họ xem là sự thân
thiết của EU và NATO với Ukraine. Đây không phải chỉ là
một xung đột địa chính trị nhằm tranh giành ảnh hưởng
tại sân sau của Nga. Tổng thống Putin đang tìm cách giữ
mảnh đất mà ông ta cho là có mối liên hệ về lịch sử
và văn hóa với nước Nga''.
Transnistria
/ Moldova
Các
biến cố gần đây cũng gợi nhớ đến những năm đầu
thập niên 1990, khi Transnistria tuyên bố độc lập, tách
khỏi Moldova. Nga hậu thuẫn cho Transnistria, vì nơi này có
cộng đồng người Nga lớn. Do đó, một cuộc chiến
tranh khu vực ngắn đã nổ ra. Tờ Atlantic viết: ''Nga hiện
giờ đóng quân trên rẻo đất dọc biên giới Ukraine, và
viện trợ tài chính cho Transnistria. Mọi cuộc đàm phán
để giải quyết tình thế hiện nay của Transnistria đều
bị đóng băng''.
Nguồn: http://www.globalpost.com/dispatch/news/regions/europe/140303/starter-kit-guide-explainer-understand-crimea-ukraine-russia
Bài liên quan: Giúp bạn hiểu về khủng hoảng Crimea
Bài liên quan: Giúp bạn hiểu về khủng hoảng Crimea
